dr Radosław Kramarski OFMConv
Termin „ekologia” wprowadzony został w roku 1869 przez Ernsta Haeclda i zdefiniowany jako wiedza o związkach organizmu ze środowiskiem. Obecnie funkcjonuje nie tylko w ramach biologii i innych nauk, lecz również w gospodarce, polityce, publicystyce, w ideologii, w szeroko rozumianej kulturze, dyskusjach filozoficznych i światopoglądowych. Ekologia odnosi się do ekonomiki przyrody w jej ekosystemach, traktuje o strukturze i funkcjonowaniu życia na Ziemi, bezpośrednio zaś i pośrednio obejmuje całość zjawisk dotyczących wzajemnych związków między organizmami i ich zespołami a ich biotycznym i abiotycznym środowiskiem, definiując ekologię jako „naukę o strukturze i funkcjonowaniu przyrody w rozumieniu, że człowiek jest jej częścią”, w pełni ujął jej istotę.
Termin „świadomość ekologiczna” oznacza postawę człowieka, charakteryzującą się odpowiedzialnością za stan środowiska przyrodniczego, która powinna wynikać z rzetelnej wiedzy i determinacji do jego zachowania w stanie pierwotnym. Użyte tutaj słowo „świadomość” oznacza: przytomność, jasność zmysłów i rozsądek. Odpowiednio ukształtowana świadomość powinna przekładać się na stosowne i efektywne zachowania człowieka. Dodając przymiotnik „ekologiczna” otrzymujemy pełną informację, że chodzi o przytomne działanie człowieka lub społeczeństwa w obliczu wymogów środowiska, rozumienie mechanizmów działania przyrody oraz świadomość granic jej eksploatacji i ograniczeń, do których musimy się podporządkować.
W świadomości ekologicznej chodzi o to, by była ona nie tylko powszechną świadomością, ale także prawną i obyczajową, towarzyszącą każdemu człowiekowi przez całe życie i przekazywaną z pokolenia na pokolenie w sposób automatyczny innym ludziom. Kierunek tak pojmowanej edukacji ekologicznej został zapoczątkowany w dokumencie, który powstał w 1977 roku podczas obrad Międzynarodowej Konferencji w Tbilisi (tzw. Deklaracji z Tbilisi). Wyrazem akceptacji tej świadomości jest mentalność ludzi, wyrażająca się szacunkiem wobec środowiska naturalnego i troską o niego. W takim duchu powinna być ona przekazywana kolejnym pokoleniom poprzez wychowanie do szacunku wobec przyrody.
Świadomość ekologiczną należy kształtować już od najmłodszych lat, w domu rodzinnym, miejscu zamieszkania, nauki i pracy. Wcześnie wpojone nawyki i doświadczenia w znacznym stopniu wpływają na relacje ze środowiskiem przyrodniczym, a także uwrażliwiają na potrzebę jego ochrony. Wychowanie człowieka wrażliwego, wyczulonego na dobro przyrody, wyposażonego w odpowiedni system wartości jest szczególnie ważnym wyzwaniem edukacyjnym. Duże znaczenie w rozwijaniu świadomości ekologicznej na poziomie elementarnym przypisuje się nauczaniu i uczeniu się przez doświadczenie, eksperymentowanie, prowadzenie badań oraz wzajemne uczenie się i nabywanie umiejętności życiowych.
Jednym z czynników, które mogą zapewnić ochronę zasobów naturalnych i racjonalne gospodarowanie nimi, jest wysoki poziom świadomej odpowiedzialności społecznej, uwzględniającej wiedzę o przyrodzie i podstawach technicznych, a także nową hierarchię wartości w relacjach człowiek – przyroda. Nieodzowna jest również zmiana postrzegania środowiska naturalnego.
W Unii Europejskiej jest stosunkowo wysoki poziom świadomości ekologicznej, chociaż daleko mu od doskonałości. Poziom społecznej świadomości ekologicznej jest najwyższy w takich państwach jak Dania i Holandia, w których zubożenie środowiska naturalnego jest bardzo wysokie. Należy zauważyć, że kraje takie jak Dania, Holandia, Niemcy, Austria czy kraje skandynawskie należą do liderów Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska. Kraje te odniosły sukces dzięki efektywnej współpracy ekologów z organami samorządowymi, czego owocem były doskonałe regulacje prawne aspektu ochrony środowiska, które miały przyjąć funkcje szkieletu dla przyszłych przemian.
Pierwsze badania poświęcone problemom ochrony środowiska, świadomości ekologicznej i postawom wobec środowiska przeprowadzono w Polsce w latach 80-tych ubiegłego stulecia. Za pionierskie badania poświęcone w całości świadomości ekologicznej uważa się badania tarnobrzeskie z 1983 r. Kolejne badania prowadził Bazyli Poskrobko w 1987 r. nad źródłami zagrożeń ekologicznych wśród określonych grup pracowniczych przedsiębiorstw przemysłowych uciążliwych dla środowiska przyrodniczego . Wskazał on wówczas na występowanie w naszym społeczeństwie tzw. pozornej świadomości ekologicznej, przejawiającej się powszechnym życzeniem, by otaczające go środowisko przyrodnicze było czyste i przyjazne. Jednak uczestnicząc w procesach produkcyjnych, często świadomie przyczyniamy się do jego zanieczyszczenia. Aby w pełni zrozumieć i ocenić ewolucję świadomości ekologicznej w Polsce w ostatnich latach, dokonano przeglądu badań prowadzonych przez różne instytucje już od 1992 roku, a dotyczących świadomości ekologicznej Polaków.
Zdaniem Polaków ochrona zdrowia jest dziedziną życia, gdzie jest najwięcej problemów do rozwiązania. Ponad połowa dorosłych obywateli wskazała właśnie ten obszar, co oznacza, iż brakuje w nim dobrych rozwiązań. W stosunku do poprzednich edycji nastąpił wysoki wzrost negatywnych ocen wymiaru sprawiedliwości, czyli działalności sądów i prokuratur. Należy jednak pamiętać, iż jest to temat stosunkowo często podejmowany w ostatnim czasie przez media. Ochrona środowiska nie znalazła się na liście najważniejszych dziedzin, w których rządzący mają pilne problemy do rozwiązania. Najczęściej wskazywanymi przez Polaków obszarami do poprawy w obrębie samego środowiska są zanieczyszczenia powietrza, problem śmieci oraz zmiany klimatu. Zauważyć należy, iż w porównaniu do poprzednich edycji badania, Polacy obecnie dostrzegają więcej problemów w zanieczyszczeniu powietrza niż odpadach.
Wśród Polaków coraz częściej uwidacznia się pogląd, że ochrona środowiska może pozytywnie wpłynąć na rozwój gospodarki kraju. Polacy lepiej oceniają stan środowiska w miejscu zamieszkania aniżeli w całym kraju. Respondenci wskazują, że chcą chronić środowisko z uwagi na troskę o zdrowie własne, swoich rodzin oraz przyszłe pokolenia. Uważają, że każdy z nas bierze udział w kształtowaniu postaw i zachowań wobec środowiska. Z badań wynika, że o zagadnieniach ochrony środowiska Polacy najczęściej dowiadują się z telewizji i Internetu, przy czym większość w ogóle nie szuka tego typu informacji. Ankietowani zgodnie utrzymują, że każdy obywatel jest odpowiedzialny za ochronę środowiska. W zestawieniu pojęć najmniej znanych respondentom znalazły się: gospodarka o obiegu zamkniętym oraz społeczna odpowiedzialność biznesu.
Głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza według ankietowanych są duże obiekty energetycznego spalania, do których należą m.in. fabryki. Spada natomiast przekonanie, iż pierwsze miejsce wśród tych źródeł zajmuje transport samochodowy. Polskie gospodarstwa domowe wciąż jako główne źródło ogrzewania wybierają węgiel oraz podłączenie do sieci ciepłowniczej. Chcąc poprawić jakość powietrza, większość Polaków rekomenduje wymianę starych pieców węglowych na piece niskoemisyjne oraz stosowanie odnawialnych źródeł energii. Świadczy to o dosyć wysokiej świadomości tego, jakie kroki należy podjąć, aby poprawić jakość powietrza.
Blisko 60% Polaków regularnie segreguje śmieci, natomiast co dziesiąta osoba nie wie jak to robić. Najczęstszą przyczyną niesegregowania śmieci jest brak miejsca w domu oraz brak wiary, że odpady zostaną ponownie wykorzystane. Najczęściej segregowanymi odpadami są plastiki, szkło oraz papier. Leki oraz świetlówki są segregowane tylko przez około 40% respondentów. Polacy wciąż zauważają niebezpieczne zjawiska dotyczące niewłaściwej utylizacji odpadów. Najczęściej wskazywano palenie liści oraz wywożenie śmieci do lasu. Warto zaznaczyć, iż zdaniem niecałej połowy Polaków obecny system gospodarowania odpadami w Polsce jest dobry. Jednak zaledwie jedna czwarta z nich w ciągu ostatniego roku zauważyła na terenie gminy działania informacyjne i edukacyjne w zakresie prawidłowego gospodarowania odpadami.
W podsumowaniu należy podkreślić, że analiza badań świadomości ekologicznej Polaków wyraźnie pokazuje, iż po transformacji ustrojowej w polskim społeczeństwie nastąpił okres kształtowania świadomości ekologicznej. Z jednej strony obywatele naszego państwa zaczęli zdawać sobie sprawę ze znaczenia ochrony środowiska dla ich życia i zdrowia. Z drugiej strony nie umiano z posiadanej na ten temat wiedzy wyciągnąć praktycznych wniosków. Ogromną rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej Polaków odegrały wówczas powstałe organizacje i stowarzyszenia proekologiczne.
W pierwszych latach obecnego wieku widoczny jest zdecydowany wzrost poziomu właściwych działań i postaw społecznych wobec środowiska naturalnego. Co jest szczególnie ważne, Polacy w coraz większym stopniu dostrzegają związek pomiędzy wpływem własnego postępowania a jakością środowiska. Wydaje się, że to najlepsza cenzurka skuteczności edukacji ekologicznej Polaków. Dokonana analiza przeglądu badań jednoznacznie wskazuje, iż zdecydowanie maleje grupa osób reprezentujących postawę tzw. ekologicznej obojętności na korzyść wzrostu liczby osób jednoznacznie proekologicznych.
